در این گزارش اقتصاد عربستان سعودی و فعالیت‌های بانک مرکزی آن به ‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا مورد بررسی قرار می‌گیرد. این کشور برای سالیان طولانی بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان بوده است و ظرفیت تولید بیش از ۱۱ میلیون بشکه نفت در روز را دارد که بین ۷ تا ۸ میلیون بشکه آن را صادر می‌کند. با وجود اینکه تولید نفت ایالات متحده با ۱۳ میلیون بشکه در روز بیشتر از عربستان سعودی است، به ‌علت مصرف داخلی بیشتر، نقش آن در بازار صادرات نفت کمتر از عربستان سعودی است.

عربستان سعودی از منظر آمار اقتصادی

عربستان سعودی در حال حاضر بزرگ‌ترین اقتصاد منطقه خاورمیانه و شمال آفریقاست. در سال ۲۰۲۲، تولید ناخالص داخلی این کشور به قیمت‌های جاری معادل ۱۱۰۸٫۱۵ میلیارد دلار بوده که تقریباً دو برابر اقتصاد دوم منطقه یعنی امارات متحده عربی با تولید ناخالص داخلی ۵۰۷٫۰۶ میلیارد دلار است. این میزان تولید باعث شده است که عربستان سعودی هجدهمین اقتصاد بزرگ دنیا باشد. شکل (۱) جایگاه اقتصادی این کشور را در بین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا نشان می‌دهد:

شکل ۱. منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) - GDP کشوری (میلیارد دلار) - سال ۲۰۲۲

منبع: https://www.statista.com/statistics/۸۰۴۷۶۱/gdp-of-the-mena-countries

همچنین بنا به آمار بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی سرانه این کشور در سال ۲۰۲۲ بر مبنای برابری قدرت خرید به قیمت ثابت ۲۰۱۷ معادل ۵۰٬۰۲۲٫۹۳ بوده است که تقریباً ۲۸۲ درصد متوسط جهانی است.

شکل ۲. تولید ناخالص داخلی سرانه عربستان سعودی بر مبنای برابری قدرت خرید به قیمت ثابت ۲۰۱۷ (دلار)

منبع: tradingeconomics.com، برگرفته از بانک جهانی

بانک جهانی در گزارش خود در اکتبر سال ۲۰۲۳، مهم‌ترین تحولات متغیرهای اقتصادی این کشور را به ‌شکل زیر ارائه کرده است:

جدول ۱. متغیرهای اقتصادی عربستان سعودی

منبع: بانک داده‌های اقتصادی جهان، بانک جهانی، اکتبر ۲۰۲۳

چنان‌که از جدول (۱) پیداست، برآورد می‌شود رشد اقتصادی عربستان سعودی در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۲ اُفت کند و از ۸٫۷ درصد به ۰٫۸ درصد کاهش یابد. از مهم‌ترین دلایل این امر می‌توان به کاهش رشد بخش نفت و اثر آن در اقتصاد عربستان سعودی، که به‌ شدت به صادرات نفت و فراورده‌های نفتی وابسته است، اشاره کرد. کاهش سهمیه‌های اوپک پلاس و بار مهمی که عربستان سعودی در این کاهش تولید متحمل می‌شود، یکی از اصلی‌ترین دلایل کُندشدن رشد بخش نفت این کشور در سال ۲۰۲۳ است. البته، اگر سال آینده سیاست‌های انقباض پولی کشورهای مختلف جهان در مبارزه با تورم کمتر شود، رشد اقتصاد جهانی می‌تواند بهبود یابد و همین رونق اقتصادی با افزایش تقاضا برای نفت، باعث می‌شود کاهش سهمیه‌های اوپک پلاس کم‌رنگ‌تر شود و لذا بخش نفتی عربستان سعودی می‌تواند به‌ عنوان موتور رشد اقتصادی این کشور در سال ۲۰۲۴، رقم رشد GDP را افزایش دهد. این در حالی است که همان‌طور که آمد، پیش‌بینی OECD و بانک جهانی مخالف این گمانه‌زنی است که در صورت تحقق آن، اقتصاد عربستان سعودی در سال ۲۰۲۴ با چالش بزرگی مواجه خواهد بود.

شکل (۳) به‌ خوبی نشان می‌دهد یکی از مهم‌ترین دلایل افت رشد اقتصادی و صادرات و واردات عربستان و البته بالا رفتن کسری بودجه دولت آن در سال‌های ۲۰۲۰ (سال اثرگذاری شیوع کرونا در اقتصاد جهانی) و ۲۰۲۳ (سال کاهش سهمیه‌های تولید نفت عربستان بنا به تصمیمات اوپک پلاس)، رکود در بخش نفتی این کشور بوده است.

شکل ۳. رشد بخش نفت عربستان سعودی - منبع: tradingeconomics.com، برگرفته از اداره کل آمار عربستان سعودی

در سه ‌ماهه سوم سال ۲۰۲۳، رشد تولید بخش نفت عربستان سعودی برابر با ۱۶٫۸۶- درصد بود که منفی‌تر از این رقم در سه ‌ماهه دوم این سال (۳٫۷۷-) است. متوسط رشد این بخش بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۳ برابر ۲٫۲۴ درصد بوده است. در این مدت، بالاترین رشد ثبت‌شده برای بخش نفت این کشور در سه‌ماهه دوم ۲۰۲۲ اتفاق افتاد که برابر ۲۲٫۷۶ درصد بود و پایین‌ترین رقم ثبت ‌شده این دوره نیز مربوط به همین سه‌ماهه سوم ۲۰۲۳ بوده است. در حال حاضر، عربستان سعودی بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان است و فعالیت‌های نفتی‌اش بیشترین نقش را در تولید ناخالص این کشور دارد.

عربستان سعودی و سیاست‌های پولی

به‌ دلیل درآمدهای سرشار نفتی عربستان سعودی و واردات اغلب کالاهای مصرفی کشور در بخش‌های مختلف اقتصادی و میخکوب نرخ ارز در این کشور، نرخ تورم آن تفاوت معناداری با شرکای مهم تجاری آن ندارد و حتی در برخی از سال‌ها نرخ تورم منفی در اقتصاد آن مشاهده می‌شود. تنها تحولات و تکانه‌های برون‌زای بین‌المللی است که می‌تواند نرخ تورم این کشور را با افزایش مواجه کند. از بین تکانه‌های برون‌زای جهانی نیز تکانه قیمت انرژی به ‌عنوان مهم‌ترین کشور نفتی جهان اثر مستقیمی در تورم این کشور ندارد (البته، اثر غیرمستقیم آن در قالب بالارفتن قیمت تمام‌شده کالاهای وارداتی از کشورهای واردکننده نفت وجود دارد) و تنها تکانه موادخام و فراورده‌های کشاورزی است که می‌تواند نرخ تورم داخلی آن را به ‌شکل معناداری متاثر کند. شکل (۴) نرخ تورم عربستان سعودی را طی پنج سال گذشته نشان می‌دهد. افزایش نسبی تورم در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ در این کشور به اصلاحات مالیاتی و نیز افزایش قیمت موادغذایی نسبت داده می‌شود. از اول ژوئیه ۲۰۲۰، مالیات بر ارزش‌افزوده از ۵ درصد به ۱۵ درصد افزایش یافت که موجب جهش قیمت‌ها در این سال و ادامه آن تا سال بعد شد.

شکل ۴. تورم سالانه عربستان سعودی (رشد شاخص قیمت مصرف‌کننده) - منبع: tradingeconomics.com، برگرفته از اداره کل آمار عربستان سعودی

سال ۲۰۲۲ نیز که شروع جنگ بین روسیه و اوکراین بود، موج تورمی بزرگی در اقتصاد جهانی ایجاد کرد که سرریز تاثیرات آن به ‌واسطه افزایش قیمت موادغذایی، تا حدی در اقتصاد عربستان نیز مشاهده شد، ولی در سال ۲۰۲۳، تورم این کشور به‌ خوبی کنترل و پایین آورده شد.

شکل ۵. تورم سالانه عربستان سعودی (رشد شاخص قیمت مصرف‌کننده) - سال ۲۰۲۳

منبع: tradingeconomics.com، برگرفته از اداره کل آمار عربستان سعودی

همچنین، از آنجا که ریال عربستان سعودی هم مانند پول ملی بسیاری از کشورهای جنوب خلیج‌فارس در برابر دلار ایالات متحده میخکوب است، این کشور نیز سیاست پولی مستقلی ندارد. در حال حاضر، هر دلار آمریکا تقریباً معادل ۳٫۷۵ ریال عربستان سعودی است و چنانکه از شکل (۶) پیداست، نوسان این نرخ در دامنه بسیار جزئی اتفاق می‌افتد. البته، دلیل توانایی این کشور در حفظ این میخکوب، درآمدهای سرشار دلاری این کشور از محل صادرات انرژی است که به این کشور توانایی میخکوب نرخ ارز خود در برابر دلار آمریکا را می‌دهد.

شکل ۶. دلار ایالات متحده در برابر ریال عربستان

منبع: tradingeconomics.com

عدم استقلال پولی بانک مرکزی عربستان باعث شده است با تغییرات نرخ بهره از سوی فدرال رزرو و بانک‌های مرکزیِ سایر کشورهای توسعه‌یافته شریک تجاری این کشور، نرخ بهره سیاستی عربستان نیز به ‌طور متناسب تغییر داده شود، به‌ عنوان مثال، بانک مرکزی عربستان در نشست ژوئیه امسال خود نرخ ریپو را ۰٫۲۵ واحد درصد افزایش داد و آن را به ۶ درصد رساند که بالاترین نرخ از سال ۲۰۰۱ به‌ شمار می‌رود. این تصمیم هم‌راستا با افزایش نرخ بهره از سوی فدرال رزرو در آن ماه صورت گرفت.

شکل ۷. نرخ ریپوی عربستان سعودی و نرخ بهره وجوه فدرال ایالات متحده

منبع: tradingeconomics.com، برگرفته از بانک مرکزی عربستان سعودی (سما) و فدرال رزرو

جمع‌بندی

الف- عربستان سعودی براساس تولید ناخالص داخلی اسمی، هجدهمین اقتصاد بزرگ جهان و بر پایه تولید ناخالص داخلی براساس برابری قدرت خرید، هفدهمین اقتصاد جهان است.

ب- جایگاه اقتصادی این کشور در کل منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا اول بوده و تولید ناخالص داخلی آن تقریباً دو برابر اقتصاد امارات متحده عربی به ‌عنوان دومین اقتصاد منطقه است.

ج- اقتصاد این کشور به‌ شدت وابسته به نفت، صادرات آن، و تولید و صادرات مشتقات نفتی و صنایع وابسته به آن است. سهم بخش نفت از اقتصاد عربستان سعودی، به ‌عنوان بزرگ‌ترین کشور صادرکننده نفت جهان، بسیار چشمگیر است.

د- در چند سال گذشته، کاهش رشد اقتصادی بخش نفت این کشور، یک‌بار بر اثر رکود جهانی ناشی از همه‌گیری کووید ۱۹ در سال ۲۰۲۰ و بار دیگر براثر محدودیت‌های سهمیه‌های تولید نفت اوپک پلاس در سال ۲۰۲۳، باعث کُندشدن رشد اقتصادی عربستان شده است.

ه- با وجود اینکه در چند سال اخیر، سیاست‌گذاران عربستان سعودی به ‌دنبال متنوع‌کردن اقتصاد این کشور بوده‌اند، در انجام این مهم به‌ خاطر حجم بالای صادرات نفتی و البته نیاز بازار نفت جهان به عرضه پایدار نفت عربستان، مسیری پُرچالش پیش روی اقتصاد این کشور قرار دارد.

و- نظام ارزی این کشور میخکوب ریال در برابر دلار ایالات متحده بوده و این کار به مدد درآمدهای سرشار حاصل از صادرات انرژی این کشور امکان‌پذیر است. حساب سرمایه نسبتاً باز عربستان سعودی به ‌همراه نظام میخکوب ارزی آن، استقلال عمل را از سیاست‌گذار پولی این کشور گرفته و عملاً بانک مرکزی عربستان مانند بیشتر کشورهای جنوب خلیج‌فارس، تعقیب‌کننده سیاست‌های فدرال رزرو در زمینه تغییرات نرخ بهره سیاستی است.

ز- به ‌دلیل درآمدهای سرشار نفتی و واردات گسترده کالا و خدمات، تورم در اقتصاد عربستان سعودی معضل بزرگی نیست و تورم آن کمابیش با نرخ تورم شرکای بزرگ تجاری آن، که اغلب از کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی هستند، برابر است.

*این مطلب برگرفته از گزارش ایلناز ابراهیمی است که در پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی تهیه شده و سجاد ابراهیمی ناظر علمی آن بوده است.